درباره شکل‌گیری و گسترش مشهد که از ابتدا گرفتار کم‌آبی بود | مشهد، شهر قنات‌ها

فاطمه خلخالی استاد | شهرآرانیوز؛ هر مشهدی‌ای که هویت شهرش را دوست بدارد و گاهی بین نوشته‌های تاریخی سرکی بکشد یا برخی مواقع به صحبت صاحب نظران حوزه تاریخ گوش بسپارد، لابد باید این را بداند که حیات این شهر مدیون قنات‌هایی بوده که در این جغرافیای محروم از آب حفر شده است.

مرسوم است شهر‌های بزرگ دنیا در کنار رودخانه‌ها و مکان‌های پرآب شکل بگیرند و هرجا آبی نبوده شهر نیز گسترش پیدا نکرده، اما مشهد روالی خلاف این داشته است. اگر امام رضا (ع) در این سرزمین به شهادت نمی‌رسید و پیکر مطهرش اینجا مدفون نمی‌شد، چه بسا حالا مشهد شهر کوچکِ بی مسافرِ کم روزی ِ کم آبی بود که هیچ وقت هم خیال گسترش نداشت. در دلش هم آن قدر قنات حفر نشده بود که به آن «قنات شهر» بگویند. اما حالا مشهد هرسال میلیون‌ها زائر و مسافر می‌پذیرد و از آن‌ها میزبانی و پذیرایی می‌کند و دومین شهر بزرگ ایران است.

در گذر زمان و به تدریج که پدیده‌ای به اسم چاه موتور آمد، بساط حفر قنات برچیده شد و قنات‌ها به مرور از بین رفتند. حالا مردم فقط گاهی اسمی از قنات‌ها به گوششان می‌خورد و می‌شنوند که مثلا قنات سناباد، قناب آ ب میرزا، قنات سلسبیل و .... حالا فقط از زبان مردمان قدیم و موسپیدکرده‌ها می‌توان از تجربه زندگی در کنار قنات‌ها شنید و چیز‌هایی فهمید یا در منابع مستند برجای مانده به دنبال اطلاعاتی در این زمینه بود.

گزارش پیش رو، پژوهش در این باره است تا درباره چگونگی شکل گیری قنات‌های مشهد، در این مجال اندک جست وجویی کرده باشیم.

چرا مشهد قدیم با وجود قرار گرفتن در دشتی وسیع و حاصلخیز و داشتن رودخانه مهم و اساطیری کشف رود، گرفتار کم آبی بود؟ پاسخ این سؤال را تاریخ پژوهان مشهدی در کتاب «نگاهی به تاریخ، فرهنگ و مفاخر مشهد» به روشنی داده اند. در این منبع که سال ۱۳۹۵ منتشر شد، آمده است که به دلیل فاصله ده کیلومتری بستر کشف رود با مقر شهر مشهد و اختلاف ارتفاع تقریبا دویست متری این ۲، دسترسی آسان اراضی و اهالی شهر به آب این رودخانه دشوار بوده است. این موضوع سبب شده است شهر مشهد از همان ابتدای پیدایش خود از طریق قنات‌ها آبیاری شود.

مهدی سیدی، تاریخ پژوه مشهدی و یکی از نویسندگان کتاب «نگاهی به تاریخ، فرهنگ و مفاخر مشهد» در گفت وگوی شفاهی با ما، این مبحث را بیشتر و کامل‌تر توضیح می‌دهد. به گفته او اسناد تاریخی نشان می‌دهد از همان زمانی که نام «مشهد» بر این خطه گذاشته شد، یعنی هم زمان با شهادت امام رضا (ع)، قنات هم در این جغرافیا وجود داشته، چنانچه گفته شده است امام رضا (ع) را با آب قنات سناباد غسل دادند: نگفته اند کنار رودخانه یا کنار چشمه. مشهد چشمه که نداشته و رودخانه اش هم کشف رود است که پایین دست مشهد است و آن زمان یک فرسخ با مشهد فاصله داشته. چون از سمت شهر به سمت کشف رود، زمین شیب داشته، آب این رودخانه به مشهد سوار نمی‌شده و مردم از قنات استفاده می‌کرده اند.

طبق گفته‌های این تاریخ پژوه، هر محله‌ای که در مشهد شکل می‌گرفته، در کنارش قناتی هم ساخته می‌شده است. طبیعی است برای پی بردن به نام و قدمت این قنات‌ها باید به سراغ اسناد معتبر رفت. راهنمایی آقای سیدی ما را به جلد دوم کتاب «مطلع الشمس» می‌رساند که طی سال‌های ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۳ قمری به قلم محمدحسن اعتمادالسلطنه ملقب به صنیع الدوله نوشته شده است.

 

ظاهرا این کتاب قدیمی‌ترین سند حاضر است که در آن نام ۸ تا از قنات‌های مشهد آورده شده است: «قنات سناباد که در مشهد جاری است، مجرای آن در محله سراب از باغ عنبر می‌باشد که جزو موقوفه آستانه است و موافق شرط واقف، مستمرا مقداری از آب این قنات به مطبخ زوار آستانه می‌آید. ۶ دانگ قنات بر آستانه مقدسه وقف است. سایر قنواتی که در این شهر بلکه در همین محل سراب جاری است، عبارت است از قنات قلیچ خانی، قنات ممش خانی و قنات محمدولی خان سردار قاجار که الان ملک جناب حاجی میرزا رضای مؤتمن السلطنه است، قنات شیخ مؤمن کاظمینی، قنات رکن آباد، قنات سلسبیل».

کتاب «مشهد در آغاز قرن ۱۴» در سال ۱۳۱۳ به کوشش تنی چند از فضلا تهیه شده، اما به دلایلی، ۷۳ سال بعد (۱۳۸۶) با تصحیح و توضیح مهدی سیدی منتشر شده است. این کتاب دومین منبعی است که می‌توان لابه لای ورق‌های آن، اطلاعاتی درباره قنوات مشهد یافت. طبق نوشته‌های این مجلد، تعداد قنات‌های مشهد تا آن زمان ۲۲ رشته بوده که ۱۶ رشته آن دایر و ۶ رشته دیگر بی آب بوده است. بعضی از این قنوات وقفی و بعضی دیگر نیز ملکی بوده است.

 

در این کتاب، توضیحاتی نیز درباره ۱۴ رشته از این قنات‌ها آورده شده است. عنوان قنات‌ها چنین است: رکن آباد، قنات شیخ مؤمن، قنات سلسبیل، قنات سناباد، قنات آصف الدله، آب منبع، آب مسجد گوهرشاد، آب مستشاری، قنات دستجرد، آب میرزا، قنات پایین ده، آب ممش خان، قلیچ خان، آب درویش بیک نوغان.

«تحقیق درباره قسمتی از قنات‌های مشهد» عنوان پایان نامه تحصیلی جعفر برکچیان، دانشجوی رشته تاریخ و جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد، است که در سال ۴۱-۴۲ تهیه شده است. مطابق این پایان نامه، تعداد قنات‌های مشهد تا آن زمان ۳۷ رشته بوده است. برکچیان آن‌ها را یک به یک نام برده که به این قرار است (البته در بخش عنوان‌ها ظاهرا یک قنات از قلم افتاده و نام ۳۶ رشته ذکر شده است): الندشت، منبع، سناباد، رکن آباد، مسجد، شیخ سعدآباد، سرده، آصف الدوله، میرزا، مستشاری، علی آباد، عشرت آباد، امین آباد، محراب خان، تلگرد، مهرآباد، بوجمهن، گود سلوک، تقی آباد، درویش بیک، چاه نو (چهنو)، شادکن، محمدآباد، دستگرد (دستجرد)، ممیش خان، قلیچ خان، زرگران، پایین ده، مهدی آباد، ابراهیم آباد، فرخ آباد، باقرآباد، بدرآباد، حسین آباد، گل ختمی و خدربیگ.

برکچیان در پایان نامه اش آورده است که ۹۵ درصد مجرای قنات‌ها در امتداد چهل بازه گلستان پیش می‌روند به طوری که این قنات‌ها بعضی از جنوب و جنوب شرقی مشهد آغاز شده، پس از عبور از داخل شهر، از مزارع نکاح، علی آباد، محسن آباد، سعدآباد، سرده، آبکوه، قاسم آباد، زرگران، الندشت، احمدآباد، ملک آباد، وکیل آباد، چنار و ... گذشته، باز متوجه مسیر زیر بند گلستان می‌شود.

مهدی سیدی به ما می‌گوید یکی از جا‌های معتبری که می‌توان ردپای قنات‌ها را در آن یافت وقف نامه هاست، زیرا بسیاری از این قنات‌ها از همان ابتدا یا در گذر زمان، وقف آستان قدس رضوی شده اند یا از طریق خریداری، در تملک آستان قدس درآمده اند. کتاب دایرةالمعارف آستان قدس رضوی منبعی است که نام و مشخصات قنات‌های وقفی در جلد دوم آن آمده است. بنا به اطلاعات این دانشنامه، مادرچاه قنات‌ها بیشتر در سمت شمال غرب مشهد و مظهر آن‌ها در محدوده مناطق مرکزی شهر قرار داشته است. اکنون بخش عمده‌ای از مسیر این قنات‌ها داخل محدوده شهری قرارگرفته و عمده قنات‌های اطراف شهر خشک و بایر شده اند.

همچنین مطابق این منبع مکتوب، در اسناد اداره موقوفات آستان قدس در دوره‌های مختلف، دست کم از ۴۵ قنات در حوزه شهر مشهد و اطراف آن نام برده شده است که مشخصات شماری از آن‌ها در دسترس است. این قنات‌ها با توجه به اسنادی که از سابقه و قدمتشان در دست است، این گونه برشمرده شده اند: قنات سناباد، قنات چاه نو (چهنو)، قنات یا کاریز حمید، قنات مسجد، قنات عشرت آباد، قنات محراب خان، قنات درویش بیگ، قنات خین عرب، قنات گل ختمی، قنات دستجرد، قنات آصف الدوله، قنات الندشت، قنات رکن آباد، قنات حسین آباد خواجه ربیع، قنات سمزقند، قنات میرزا، قنات گناباد، قنات قلیچ خانی، قنات قاسم آباد، قنات اسماعیل آباد، قنات آبکوه، قنات خدربیگ، قنات زکریا، قنات شادکن، قنات عسکریه، قنات ملک آباد، قنات منبع (نیرالدوله)، قنات پایین ده، قنات سرده، قنات بازه آبشار.

مهدی سیدی با گفتن این مطلب که سرمنشأ بیشتر قنات‌های مشهد از منطقه قاسم آباد بود، ۲ نکته شنیدنی را برایمان می‌گوید. نخستینش به وجه تسمیه محله «میل کاریز» که الان خیابان حرعاملی نامیده می‌شود برمی گردد. میل کاریز در حقیقت میرکاریز بوده است. حالا این میرکاریز چه معنا می‌دهد؟ سیدی می‌گوید: آن قدر در مشهد قنات و کاریز بود که هر محله برای خودش یک قنات داشت. به همین علت، توی مشهد، یک نفر، مسئول مدیریت این کاریز‌ها شده بود. یعنی این آدم میر کاریز بود. قنات‌ها را نظارت می‌کرد و این، موضوع بسیار مهمی بود. چون قنات‌ها از همان محله میرکاریز عبور می‌کرد و از آنجا توی شهر تقسیم می‌شد و از طرفی این میر کاریز هم همان جا زندگی می‌کرد، اسمش محله میل کاریز شده بود. الان پارکی در خیابان حجت هست به نام پارک اَماج کُماج. همان جا محل دفن فردی به نام میرشمس الدین محمد کاریزی است. او یکی از میرکاریز‌های مشهد بوده که آنجا دفن شده است. مردم الان سر قبرش می‌روند و خیرات می‌کنند. دومین مطلب جالبی که از زبان سیدی می‌شنویم این است که خراسانی‌ها به مظهر قنات «فرهنگ» می‌گفتند: مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید و ظاهر می‌شود. خراسانی‌ها به آن فرهنگ می‌گفتند. همین فرهنگی که الان ما در تعابیر دیگر به کار می‌بریم. چون فرهنگ محل بیرون آمدن آب قنات و منشأ ظهور بوده، کم کم در معنای امروزی هم به کار رفته است. شما الان اگر بروی با یک آدم قدیمی درباره قنات حرف بزنی، مثلا می‌گوید «فلان قنات، فرهنگش اینجا بود.» یا می‌گوید «دهنه فرهنگ» و «دم فرهنگ» قنات اینجا بود.

سال وقف: ۱۱۲۰ قمری
مزرعه این قنات در ۵۰۰ متری دروازه شمال مشهد (دروازه نوغان) قرار داشت. این قنات را محمود بیکا در سال ۱۱۲۰ قمری وقف آستان قدس کرد و بیشترین مصرف درآمد آن صرف نگهداری سادات یتیم و آموزش و تهیه غذا و لباس آن‌ها می‌شد. البته سال وقف را ۱۱۶۰ قمری هم آورده اند که شاید مربوط به احیای دوباره آن باشد.

سال وقف: ۹۳۱ قمری
زمین‌های این قنات در بیرون دروازه پایین خیابان، متصل به اراضی و باغات گل خطمی و خیابان بیرون دروازه پایین پا واقع بوده است. طبق وقف نامه عتیق علی بن احمد بن ملک اسماعیل، به تاریخ ۹۳۱ قمری، ثلث مزرعه وقف آستان قدس بوده است تا درآمد آن صرف روشنایی و تعطیر حرم گردد. قنات چاه نو مطابق اسناد آستان قدس، دست کم تا اوایل دوره پهلوی آب داشته است.

مبدا: طرقبه
یک قسمت از این قنات موقوفه آستان قدس و بخشی دیگر وقف مدرسه نواب و موقوفه اولادی است. مبدأ آن کنار راه طرقبه و چهل بازه گلستان در یک فرسخی شهر و مظهر آن خارج دروازه ارگ بود. تا دروازه عیدگاه ادامه می‌یافت و حدود ۸ تا ۱۲ زوج آب داشت.

قدمت: پیش از اسلام
از قدیمی‌ترین قنات‌های مشهد سناباد است که قدمت آن را حتی به قبل از اسلام نیز می‌رسانند. این قنات از زمین‌های پشت ملک آباد، معروف به حوض عباسعلی، سرچشمه می‌گرفت و در خارج دروازه سراب نمایان می‌شد. گفته می‌شود مظهر این قنات در ساختمان اداره اوقاف فعلی قرار گرفته است.

قدمت: ۱۰۲۷ قمری
اولین قناتی که بعد از ساخت بنای مسجد جامع گوهرشاد در منابع از آن نام برده شده، قنات مهدی قلی بیک میرآخورباشی است. او این قنات را در سال ۱۰۲۷ قمری ایجاد و شرط کرد که در مسیر مسجد، فقط آب انبار سرسنگ را که متصل به مسجد و حمام شاه است آب رسانی کند و بقیه آب قنات به مسجد جامع گوهرشاد برود. همچنین اضافه آب قنات بعد از عبور از مسجد گوهرشاد در خارج از شهر صرف زراعت می‌شد و عواید آن به مصرف ادویه و اشربه شربت خانه آستان قدس می‌رسید.

مبدا: شرق مشهد
این قنات و اراضی همراه آن از منضمات محمدآباد، واقع در یک کیلومتری شرق مشهد آن زمان بود. این قنات زمانی از داخل منازل شهر مشهد عبور می‌کرد، اما به تدریج مخروبه شد. اسنادی راجع به تعمیر این قنات و تأثیر آن بر قنات‌های دیگر در سال ۱۳۲۸ خورشیدی و بعد از آن موجود است.

سال وقف: ۱۱۱۹ قمری
این قنات را شاه سلطان حسین صفوی در سال ۱۱۱۹ قمری با ۸ جریب زمین وقف بر آستان قدس رضوی کرده و بیشتر مصرف درآمد آن را به روشنایی ضریح، فرش کردن حرم، حقوق حافظ بالاسر مبارک و تعزیه داری و غذادادن به فقرا اختصاص داده بود. مسیر قنات به ترتیب از زمین‌های آبکوه، باغات نکاح و باغات سعدآباد شروع و با قطع جاده قدیم قوچان در شمال غربی مشهد به مظهر آن ختم می‌شده است.

سال وقف: ۱۳۰۰ قمری
این قنات را که به قنات رکن الدوله نیز معروف بود، محمدتقی رکن الدوله، والی خراسان و متولی آستان قدس، از سرمایه شخصی احداث و در سال ۱۳۰۰ قمری وقف آستان قدس کرد تا نصف درآمد آن صرف روشنایی آستان قدس شود. رکن آباد جزو قنات‌های معروف و پرآب مشهد بوده است.

مبدا: شمال مشهد
اراضی آن در شمال شهر مشهد بوده که با توسعه شهر، به تدریج تمام اراضی آن خیابان کشی و به اجاره داده شده است. حدود آن حدی به اراضی نخودک، طرفی به سمت اراضی مزرعه شفا، سمتی به اراضی مزرعه باقرآباد و عطار و جانبی به زمین‌های دنجان بوده است.